Stary biegacz z Azji

Chongqing, to jedno z czterech centrów administracyjnych Chin, stanowiące „stolicę” dla ich południowo-wschodniej części. Jest to także obszar geologiczny jurajskiej formacji Ziliujing (zespół Dongyuemiao). W 2022 roku podczas budowy kolejnej dzielnicy mieszkalnej w dzielnicy Yubei w pobliżu parku miejskiego (nota bene największego w Chinach parku publicznego) natknięto się na dziwną, skamieniałą kość. Jako że w Chinach WSZĘDZIE dosłownie trafia się na skamieliny, z urzędu prace zabezpieczane były przez zespół geologów, dbających, by takie rzeczy nie trafiały do betonowych fundamentów tylko w ręce naukowców. Tak było też w tym przypadku. Jak ustalono tym, co znaleziono była niemal kompletna kość udowa dinozaura. Niezwykłego dinozaura dodajmy.

Dinozaury można podzielić na dwie zasadnicze grupy, różniące się budową miednicy: ptasiomiednicze (Ornithischia), których kość łonowa jest skierowana w dół i do tyłu oraz gadziomiednicze (Saurischia), z tą kością skierowaną w dół i w przód. Te pierwsze to np. ankylozaury, pachycefalozaury, ceratopsy, hadrozaury a te drugie to najbardziej chyba znane i popularne zauropody i teropody, z tyranozaurem, brontozaurem i welociraptorem na czele. Oczywiście różnic jest więcej, ale podział „miednicowy” jest dość dobrze oddaje rzeczywistość.

Holotypowa kość archaeokursora
© X. Yao at al.

Problem z dinozaurami ptasiomiedniczymi polega na tym, że nie wiemy dokładnie kiedy się pojawiły. Wielu naukowców jest zdania, że ich początki, podobnie jak początki dinozaurów w ogóle tkwią w triasie, jednak jak dotąd nie znaleziono na to żadnych dowodów w postaci skamieniałości. Bardzo wczesnymi ptasiomiedniczymi mogły być „prawie dinozaury” (dinosauriformes) silezaurydy, z naszym silezaurem na czele. Jednak najwcześniejsze, pewne dowody pochodzą już z jury i dotyczą raczej heterodontozaurów (Heterodontosauridae) oraz w mniejszym stopniu dinozaurów „pancernych”, czyli tyreoforów (Thyreophora) a głównie ankylozaurów. W dodatku Azja pod tym względem wypadała bardzo blado – jedynym takim, nazwanym i opisanym dinozaurem odkrytym w Chinach był Yuxisaurus kopchicki z formacji  Fengjiahe w prowincji Yunnan. Kilka bardzo fragmentarycznych znalezisk, pierwotnie określanych jako należące do "Bienosaurus lufengensis" czy "Tatisaurus oehleri" obecnie uważa się za pozostałości niezidentyfikowanych tyreoforów. 

Porównanie wielkości człowieka i archaeokursora
© SlvrHWK

Kość ze skał Ziliujing miała ok. 93 mm długości i wykazywała niektóre cechy podobne do afrykańskiego eokursora (Eocursor parvus) a także lesotozaura (Lesothosaurus diagnosticus). Oraz innych ptasiomiedniczych z tego samego mniej więcej okresu. Pod wieloma względami jednak także się od nich różniła, ale na pewno nie była to kość ciężkiego ankylozaura ani dużego heterodontozaura a raczej, podobnie jak np. w przypadku eokursora, szybko biegającego, dwunożnego, roślinożernego zwierzęcia o długości nie przekraczającej metra. Nazwa, jaką nadano nowemu rodzajowi nawiązywała właśnie do tej cechy – niezamierzenie poetycko archaeokursor oznacza „starego biegacza”. Nazwa gatunkowa z kolei nawiązywała do faktu, że był to jeden z najstarszych ptasiomiedniczych w Azji. Czyli: Archaeocursor asiaticus. Na podstawie badań osteohistologicznych ustalono, że kość należała do młodego osobnika, ale raczej nastolatka niż dinozaurzego dziecka, który utonął w jeziorze, zaś jej wiek oceniono na wczesną jurę (synemur/pliensbach) ok. 190-195 Ma.

Jednak nie tylko fakt, że archaeokursor jest pierwszym (a przy okazji najstarszym), znanym dinozaurem gadziomiedniczym i nie tyreoforem ani heterodontozaurem z Azji jest tu istotny. Olbrzymie znaczenie ma jego geograficzne usytuowanie.

Pangea przed rozpadem na początku jury. Widoczny ryft zmienił się potem w "korytarz hiszpański"
© Manuel A. Iturralde-Vinent

Już w triasie zjawisko ryftowania kontynentalnego zaczęło powoli rozdzielać uformowany w karbonie superkontynent Pangeę na dwie części. Na początku jury przybrało ono na sile, doprowadzając do powstania wielkiej prowincji magmowej centralnego Atlantyku (CAMP – Central Atlantic Magmatic Province) i w konsekwencji rozdzielenia Pangei wąskim przesmykiem morskim - tzw. "korytarzem hiszpańskim". W ten sposób powstały superkontynty: Gondwana na południu (obecne: Ameryka Południowa, Afryka, Indie, Madagaskar, Australia, and Antarktyda) oraz Laurazja na północy (Ameryka Północna, północna Azja, Grenlandia i Europa). Co istotne - proces ten idealnie wręcz zbiegł się z pojawieniem się naszego archaeokursora w synamurze lub pliensbachu. Dla Gondwany był to zresztą powrót do stanu z kambru, gdy rozpadła się Pannocja. Uformowana wtedy po raz pierwszy Gondwana połączyła się 300 mln lat temu, po zamknięciu się małego oceanu Reik, z Laurosją,  tworząc Pangeę. Jak widać nie na zawsze.

Gondwana i Laurazja oddzielone "korytarzem hiszpańskim"

Pierwotnym miejscem występowania dinozaurów ptasiomiedniczych była właśnie Gondwana, czyli południe Pangei, skąd powędrowały one ku północy do Laurazji. Stąd też szczątki dinozaurów ptasiomiedniczych z tego okresu dominują w Gondwanie. Rzecz w tym, że do tej pory uważano, iż najwcześniejszymi przybyszami z południa były w Laurazji heterodontozaury i (chociaż tu akurat są różne opinie) tyrefory. Tymczasem odkrycie kości archaeokursora całkowicie ten obraz zmienia, bo dowodzi, że odbyło się to znacznie wcześniej, być może nawet już w synemurze, jeszcze przed powstaniem "korytarza hiszpańskiego", i dotyczyło także ptasiomiedniczych nie będących ani dinozaurami pancernymi, ani uznawanymi za najstarszą grupę (i najlepiej zbadanymi) heterodontozaurami.

Archaeocursor asiaticus został oficjalnie opisany i nazwany w 2024 roku przez chińskiego paleontologa Yao i jego współpracowników. Wstępnie ustalili oni, że jest kladem siostrzanym wobec afrykańskiego eokursora, a ich wspólny przodek pochodzi z Gondwany, zastrzegając jednak, że holotyp archeaokursora jest zbyt niekompletny, by mieć co do tego pewność.

Archaeocursor

190-195 Ma, wczesna jura (synemur/pliensbach); 

L: 1 m, M: ? g. 

Holotyp: L01-HY999. 

Systematyka: 

klad: Dinosauria Owen, 1841

      klad: Saurischia Seeley 1887 [Gauthier, 1986]

           klad: †Ornithischia Seeley, 1887

                rodzaj: †Archaeocursor  Yao et al., 2024

Gatunki:

    †A. asiaticus Yao et al., 2024

Wybrana literatura:

Yao, X..; Qi, Z.;  Tingcong, R.; Guangbiao, W.; Xing, X. (2024-12-19). New evidence for the earliest ornithischian dinosaurs from Asia. iScience (in press): 111641. doi:10.1016/j.isci.2024.111641. ISSN 2589-0042